Ο Νικηφόρος Γρηγοράς (1295 − 1360) ήταν Βυζαντινός ιστορικός συγγραφέας, λόγιος, θεολόγος, ρήτορας, μαθηματικός και αστρονόμος, πολέμιος θρησκευτικών αντιλήψεων του Μεσαίωνα. Προικισμένος με εξαιρετική ευφυία, κέρδισε τη συμπάθεια και την υποστήριξη του δασκάλου του, Θεόδωρου Μετοχίτη. Διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο και στην πολιτική, σε μια κρίσιμη περίοδο για το Βυζάντιο, που συνταρασσόνταν από εμφύλιους πολέμους και μεγάλες θεολογικές διαμάχες. Λειτούργησε σχολή στη Μονή της Χώρας όπου δίδασκε κλασικούς Έλληνες συγγραφείς.

Γεννήθηκε στην Ηράκλεια Ποντική, αλλά μετακόμισε νωρίς στην Κωνσταντινούπολη, όπου η φήμη του για τα γράμματα έλκυσε την προσοχή του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου που τον διόρισε «χαρτοφύλακα» (διευθυντή των αρχείων). Το 1324 ο Γρηγοράς πρότεινε (σε μια διατριβή του που ακόμα υπάρχει) τη μεταρρύθμιση του ημερολογίου, κάτι που ο Ανδρόνικος αρνήθηκε να πραγματοποιήσει από φόβο λαϊκών αντιδράσεων. Οι αλλαγές υιοθετήθηκαν σχεδόν απαράλλακτες και επιβλήθηκαν 254 χρόνια αργότερα από τον Πάπα Γρηγόριο ΙΓ΄.

Όταν ο Ανδρόνικος εκθρονίστηκε το 1328 από τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο, ο Γρηγοράς τον ακολούθησε και παραιτήθηκε για να ζήσει ως ιδιώτης. Δέχθηκε επίθεση από τον διάσημο μοναχό της Καλαβρίας, τον Βαρλαάμ, και όταν πείστηκε να τον αντιμετωπίσει σε δημόσιο διάλογο, συνέτριψε τον αντίπαλό του. Το γεγονός αυτό εκτόξευσε τη φήμη του και πολλαπλασίασε τους μαθητές που τον ακολουθούσαν.

Ο Γρηγοράς παρέμεινε πιστός στον πρεσβύτερο Ανδρόνικο ως το τέλος του, αλλά μετά τον θάνατο του τελευταίου κέρδισε τη συμπάθεια του μικρού Ανδρόνικου, ο οποίος τον διόρισε διαπραγματευτή στις αποτυχημένες συζητήσεις για ένωση των Εκκλησιών Βυζαντίου-Ρώμης με τον Πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ (1333). Ο Γρηγοράς στη συνέχεια έπαιξε σημαντικό ρόλο στις διαμάχες περί ησυχασμού, διαφωνώντας ανοιχτά με τις απόψεις του κυριότερου πρεσβευτή του κινήματος, του Γρηγόριου Παλαμά. Στη μεγάλη ησυχαστική διαμάχη που ξέσπασε το 1340 με κύριο υποκινητή τον Βαρλαάμ, ο Γρηγοράς αν και αντίθετος με τις απόψεις τού ησυχασμού, τους υποστηρικτές του οποίου αποκαλούσε «ομφαλοσκόπους», δεν αναμίχθηκε στην αρχή ενεργά, παρόλο που με διάφορες επιστολές προσπάθησε να πείσει τους φίλους του να το καταδικάσουν. Μετά την αναγνώριση του ησυχασμού από τη σύνοδο του 1351, ο Γρηγοράς αρνήθηκε να συμβιβαστεί και παρέμεινε, ουσιαστικά, έγκλειστος σε μοναστήρι για δύο χρόνια. Για το τέλος της ζωής του δεν γνωρίζουμε τίποτα.

Στη δεκαετία 1320-30 ίδρυσε διδασκαλείο στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο Θ. Μετοχίτης τον είχε τοποθετήσει ως επιμελητή της βιβλιοθήκης της Μονής. Οι πληροφορίες γι’ αυτό το διδασκαλείο είναι λιγοστές, βασιζόμενες κυρίως σε γραπτά του ίδιου του Γρηγορά. Όπως γράφει, “διδασκαλείον ανέωξα”, μια φράση που παραπέμπει στον Λιβάνιο. Κατακρίνει το ότι στην εποχή του είχε επέλθει παρακμή της “τετρακτύος” των κλασικών σπουδών (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία) για την οποία γράφει “οὐδαμῇ γε οὐδένα τῶν καθ’ ημάς αφήκε Ελλήνων”. Είχε την πρωτοποριακή για την εποχή του άποψη ότι το γένος έπρεπε να μορφώνεται. Δίδασκε έργα του Αριστοτέλη και συγκεκριμένα τα Φυσικά και το Όργανον, έργα του ρήτορα Αίλιου Αριστείδη, πιθανότατα έργα του Πλάτωνα, του Πλουτάρχου και του Διογένη Λαέρτιου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε για την αστρονομία, λόγος για τον οποίο έγραψε σύγγραμμα για την κατασκευή αστρολάβου, αφού δεν υπήρχε σχετικό προηγούμενο σύγγραμμα. Ενδιαφέρον είχε και για την πρόβλεψη αστρονομικών φαινομένων, μεταξύ των οποίων αναφέρεται η πρόβλεψη μιας έκλειψης που θα συνέβαινε τον Μάιο του 1333. Μέσα στα μαθήματα του διδακτηρίου περιλαμβανόταν και η μουσική. Το επίπεδο σπουδών στο διδακτήριο του Γρηγορά ήταν ιδιαίτερα υψηλό και απευθυνόταν σε μαθητές που είχαν ολοκληρώσει τη στοιχειώδη παιδεία. Η μεγάλη άνθιση του διδακτηρίου προσδιορίζεται μεταξύ 1330 και 1340. Η λειτουργία του στηρίχθηκε οικονομικά από τον μεγάλο δομέστικο Ιωάννη Καντακουζηνό. Η λειτουργία του εγκαταλείφθηκε το 1351.