ΕΥΝΑΠΙΟΣ – ΟΛΥΜΠΙΟΔΩΡΟΣ – ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ – Η ΜΕΤΑ ΔΕΞΙΠΠΟΝ ΙΣΤΟΡΙΑ – ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ

Μετά τον Τάκιτο, η συγγραφή της ιστορίας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία πέρασε σε μεγάλο
βαθμό στα χέρια Ελλήνων συγγραφέων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το μνημειώδες έργο
του Κάσσιου Δίωνος στις αρχές του 3ου αιώνα. Αυτή η ελληνική κυριαρχία διακόπηκε
προσωρινά στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα, όταν σημειώθηκε μια αξιοσημείωτη
αναζωπύρωση της λατινικής ιστοριογραφίας. Αυτή η τάση κορυφώθηκε με τα 31 βιβλία του
Αμμιανού Μαρκελλίνου, τα οποία συνέχισαν από εκεί που είχε σταματήσει ο Τάκιτος.
Οι δύο αποσπασματικοί συγγραφείς που μεταφράζονται σε αυτόν τον τόμο, ο Ευνάπιος και ο
Ολυμπιόδωρος, σηματοδοτούν την αναβίωση της ελληνικής παράδοσης της κοσμικής
ιστοριογραφίας στις αρχές του 5ου αιώνα — μια παράδοση που θα κορυφωθεί τον 6ο αιώνα
με τον Προκόπιο Καισαρείας.
Ούτε ο Ευνάπιος ούτε ο Ολυμπιόδωρος είναι ευρέως γνωστοί, κυρίως επειδή τα έργα τους
διασώζονται μόνο σε αποσπάσματα. Ωστόσο, αυτά τα αποσπάσματα αποκαλύπτουν
ενδιαφέρουσες προσωπικότητες. Ο Ευνάπιος ήταν σοφιστής και δάσκαλος στις Σάρδεις της
Μικράς Ασίας. Φαίνεται ότι είχε λίγες επαφές με την αυτοκρατορική αυλή και παραπονιόταν
που η επαρχιακή του θέση τον απομόνωνε από τις πληροφορίες που απαιτούνταν για να
φωτίσει τις ίντριγκες της αυλής. Αντιστάθμισε αυτή την έλλειψη πληροφοριών με μια
πληθώρα απόψεων. Αντιχριστιανός σε μεγάλο βαθμό, θρήνησε τον θάνατο του αυτοκράτορα
Ιουλιανού και κατηγόρησε τους μοναχούς για επιδρομές στις πόλεις και στην ύπαιθρο της
αυτοκρατορίας. Επίσης, απέρριπτε τη σημασία της ακριβούς χρονολογίας στη συγγραφή της
ιστορίας — ίσως για να καλύψει την έλλειψη πηγών με ακριβείς ημερομηνίες. Αυτά τα
χαρακτηριστικά κάνουν την ιστορία του γοητευτική στην ανάγνωση, αν και δεν θα πρέπει να
θεωρούμε κάθε τι που γράφει ως γεγονός.
Ο Ολυμπιόδωρος από τη Θήβα της Αιγύπτου, που έζησε μια γενιά νωρίτερα, ήταν ποιητής
που ακολούθησε καριέρα στην Κωνσταντινούπολη και εστάλη σε διάφορες διπλωματικές
αποστολές. Σε αυτές τις αποστολές, φημισμένα, τον συνόδευε ένας παπαγάλος που μπορούσε
να τραγουδά, να χορεύει και να μιλά ελληνικά. Επειδή βρισκόταν πιο κοντά στην
αυτοκρατορική αυλή, η ιστορική του αφήγηση ήταν πιο τεκμηριωμένη από εκείνη του
Ευναπίου, αν και σώζεται μόνο σε μια σύντομη περίληψη από τον Φώτιο. Ωστόσο, ο
Ολυμπιόδωρος δεν ήταν λιγότερο μεροληπτικός. Έγραψε την ιστορία του λίγο μετά το 425,
με αφορμή την απόφαση του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Β΄ να τοποθετήσει τον Βαλεντινιανό
Γ΄ στον θρόνο της Δύσης, κλείνοντας δεκαετίες εχθρότητας ανάμεσα στα ανατολικά και
δυτικά τμήματα της αυτοκρατορίας. Η εικόνα που δίνει για τη Δυτική Αυτοκρατορία
διαμορφώνεται έντονα από την ανατολική οπτική, αποδίδοντας τα προβλήματα της Δύσης
στην ανικανότητα και την αναποφασιστικότητα. Αν και εθνικός, ο Ολυμπιόδωρος δεν
εκδηλώνει την ίδια εχθρότητα προς τον Χριστιανισμό όπως ο Ευνάπιος — κάτι όχι
παράξενο, δεδομένης της εγγύτητάς του στη χριστιανική αυλή του Θεοδοσίου Β΄. Σε
αντίθεση με το ρητορικά περίτεχνο ύφος του Ευναπίου, ο Ολυμπιόδωρος περιέγραφε το έργο
του ως «υλικό για ιστορία», και φαίνεται ότι ήταν γραμμένο σε απλό ύφος. Ίσως αυτό ήταν
ένδειξη ταπεινότητας, αλλά αξίζει να σημειωθεί ότι το έργο του δεν χρησιμοποιήθηκε από
την ομάδα του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, παρότι ήταν ακόμη γνωστό στο Βυζάντιο
εκείνη την εποχή.
Αν και τα πλήρη έργα και των δύο συγγραφέων έχουν χαθεί, αποτέλεσαν βασικές πηγές για
τον Ζώσιμο, ο οποίος έγραψε ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας γύρω στο 500 μ.Χ. Ο
Ζώσιμος ήταν ο τελευταίος εθνικός ιστορικός της Ρώμης και έντονα αντιχριστιανικός.
Άντλησε σε μεγάλο βαθμό από την πολεμική του Ευναπίου και μέρος αυτής ενδέχεται να
αντηχεί και στα μέρη του έργου του που βασίστηκαν στον Ολυμπιόδωρο.
Τα αποσπάσματα του Ευναπίου και του Ολυμπιόδωρου προσφέρουν, λοιπόν, δύο
συμπληρωματικές —αν και διακριτές— οπτικές για την ιστορία των τελευταίων δεκαετιών
του 4ου και των πρώτων του 5ου αιώνα. Για τους σύγχρονους ιστορικούς είναι ανεκτίμητα.
Ενώ ο Αμμιανός Μαρκελλίνος παραμένει η κύρια πηγή για τα μέσα του 4ου αιώνα έως το

378 μ.Χ., τα αποσπάσματα των Ευναπίου, Ολυμπιόδωρου και Ζωσίμου —μαζί με τον λατίνο
ιστορικό Ορόσιο— είναι από τις καλύτερες πηγές που διαθέτουμε για τα γεγονότα έως το
427 μ.Χ. Ήταν μια περίοδος μεγάλων αναστατώσεων, με τις εισβολές των Γότθων, την
άνοδο του Αλάριχου, την άλωση της Ρώμης το 410 μ.Χ. και την αποδυνάμωση των συνόρων
στον Ρήνο.
Αν και τα πλήρη κείμενα έχουν χαθεί, τα αποσπάσματα —που αποδίδονται εδώ με μαεστρία
από τον Παναγιώτη Μανάφη— μας επιτρέπουν να ρίξουμε μια ματιά στις απειλές που
αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία, στις εσωτερικές αντιπαραθέσεις και στους τρόπους με τους
οποίους οι σύγχρονοί τους προσπαθούσαν να εξηγήσουν αυτές τις προκλήσεις. Η βαθιά
γνώση του Δρ. Μανάφη για την ύστερη αρχαιότητα και τη βυζαντινή ιστοριογραφία
προσφέρει πολύτιμη καθοδήγηση στον αναγνώστη, βοηθώντας τον να διαμορφώσει τις δικές
του ερμηνείες. Η μετάφραση αυτή προσκαλεί τον αναγνώστη να αντλήσει παραλληλισμούς
με τη δική μας ταραχώδη εποχή και ίσως να βρει παρηγοριά στο γεγονός ότι η «νέα Ρώμη»
άντεξε άλλους χίλιους χρόνια.

Peter Van Nuffelen
(Ghent University, Belgium)